تعارض حق اختراعات دارویی و دسترسی به سلامت

تعارض حق اختراعات دارویی و دسترسی به سلامت

مقدمه

داروسازی در جنگ انسان ها علیه بیماری ، سلاحی حیاتی شمرده شده است. به طوریکه اختراع نخستین داروی ایدز HIV در دهه 1980 و در قالب روش Anti-retroviral therapy ، نقطه عطفی در مبارزه برای سلامت بیشتر محسوب می‏شود. )هستر میر، بی تا:35) این روش درمانی پس از ظهور، بسیار گران قیمت، یعنی بین 10000 تا 15000 دلار آمریکا برای هر بیمار در یک سال بود. گرانی مزبور، در ارتباط تنگاتنگ با حمایت مالکیت فکری به کارگرفته توسط شرکت های بزرگ دارویی بود که در پیشرفت آن درمان نقش داشتند. به طور کل، وقتی یک شرکت داروئی بزرگ، ترکیب درمانی را ایجاد می نماید، آن را با دیواری از حمایت نظام مالکیت فکری احاطه می سازد.

بیماری HIV

حق اختراعات در مورد تمام جنبه های آن شامل: ترکیب دارو، دستورات مقدار استعمال دارو و فرآیند ساخت دارو می شود. بخشی از دانش ساخت دارو تحت حقوق اسرار تجاری حمایت می‏گردد، مشخصات نام برند از طریق حقوق علائم تجاری و مقدار وسیعی از اطلاعات نوشته از طریق حقوق مالکیت ادبی و هنری‏مورد حمایت واقع می شود. هدف ازایجاد دیوار موصوف، این است که حمایت از هر اختراع، به نحو احسن به طول انجامد و تولید کنندگان داروهای ژنریک ارزانتر را تا حد امکان از بازار دور نگه دارد. از این رو، در حالیکه جوامع توسعه یافته برای زندگی سالم تر تلاش می کنند، در کشورهای در حال توسعه شیوع ایدز تهدیدی علیه زندگی انسان ها به شمار می رود.

دسترسی به داروهای گران قیمت، آرزویی دست نیافتنی باقی می ماند چرا که آنها توان پرداخت قیمت های تعیین شده از سوی شرکت های داروسازی برای جدید ترین تولیدات خود را ندارند. در معرض خطر بودن مقررات حقوق مالکیت فکری نسبت به حقوق اساسی بشر مانند: حق آزادی تحقیق )نسبت به یک مولکول پروتئین که حقوق مالکیت فکری آن را احاطه نموده است( ، حق بر سلامت و حق بر غذا ، خطری نیست که به وضوح قابل مشاهده باشد. بلکه خطری است مبنی بر رشد آهسته محدودیت ها. رشد پیوسته ای که به ندرت قابل مشاهده است ، چرا که در پس قاعده سازی های فنی، رمزی کردن دکترین های حقوقی و تشریفات اداری پیچیده مخفی شده است.

همچنین باید گفت، قدرتی که حقوق مالکیت فکری اعطا می کند به میزان تقاضا و درجه قابلیت جانشینی نسبت به کالاها بستگی دارد. یک حق اختراع راجع به داروی نجات دهنده زندگی یا یک الگوریتم حیاتی می تواند قدرت بازاری شگرفی ایجاد نماید (. Peter Drahos with John Braith, 2002 :30) معضل اصلی این است که با پیشرفت علم تولید داروهای جدید بسیار گران می شود و کارخانه های داروسازی برای بهره برداری از سرمایه گذاری های هنگفت خود به فعالیت های تجاری می پردازند. حال اگر هر تولید کننده رقیب بتواند به طور رایگان از یک اختراع که میلیون ها دلار برای تولید آن هزینه شده کپی برداری کند ، هیچ کس در امر اختراع سرمایه گذاری نخواهد کرد. با تصویب موافقت‏نامه تریپس به عنوان بخشی از موافقتنامه های سازمان جهانی تجارت در سال 1994 و با گذشت زمان ، تمام اعضایی اصلی سازمان جهانی تجارت، حقوق اختراعات را برای اختراعات دارویی به تصویب رسانده اند.

لذا مخترعان داروهای جدید، حق منع تولید انبوه آن دارو توسط رقیبان در مدت زمان انحصاری آن را دارند. از سوی دیگر در دهه 1950 حق برخورداری از سلامت در حقوق بین الملل عمومی توسعه یافته است. حق دسترسی به دارو که از عناصر اصلی این حق می باشد با موافقت نامه تریپس در تعارض است. انعطاف پذیری موافقتنامه تریپس درباره اختراعات دارویی موجب شده که مطالبه اعضای سازمان جهانی تجارت برای تضعیف برخی استانداردهای مربوط به حق اختراع نظیر مجوزهای اجباری، واردات موازی و استثناهایی محدود طبق ماده 30 موافقتنامه تریپس ، یکی از مباحث مهم این سازمان شود. نتیجه این مباحث، اتخاذ تصمیم مبتنی بر اصلاح موافقتنامه ی سازمان جهانی تجارت برای اولین بار است تا بدین ترتیب امکان اعمال موازین حقوق بشر فراهم گردد.

این پژوهش با روش تحلیلی، به تعارض میان تعهدات ناشی از حق اختراع مطابق موافقتنامه تریپس و حق دسترسی به دارو می پردازد، تعارضی که هسته اصلی آن، تعارض میان مقررات سازمان جهانی تجارت و حقوق بشر می باشد. از این رو نقش سازمان جهانی تجارت در حل تعارض یادشده ، مورد بررسی قرار خواهد گرفت (صادقی، 55 : 1388) تاکنون چندین مقاله، تألیف کتاب، پایان نامه و ترجمه پیرامون موضوع " تعارض حق اختراع مطابق موافقتنامه تریپس و حق دسترسی به دارو " نگاشته شده است. اما تأکید نگارنده در نگارش متن پیش رو ، بر میزان نقش فعالانه سازمان تجارت جهانی معطوف می باشد که کمتر مورد امعان نظر قرار گرفته است.

موافقت نامه تریپس موافقت نامه ای بین المللی است که بوسیله سازمان تجارت جهانی WTO مدیریت می شود و حداقل استانداردهای جهانی را برای قوانین مربوط به انواع مالکیت فکری در کشورهای عضو WTO تعیین می کند موافقت نامه جنبه های تجاری حقوق مالکیت فکری (TRIPs) که جز، لاینفک و اسناد لازم الاجرای سازمان تجارت جهانی است، یکی از جامع ترین و کامل ترین مقررات درباره حقوق مالکیت فکری محسوب می گردد که تاکنون در سطح بین المللی وجود داشته است.این موافقت نامه از نظر پوشش، انواع مختلف حقوق مالکیت فکری را شامل گردیده و مقررات ماهوی نسبتاً کاملی را در راستای حمایت از آنها بیان می دارد. این موافقت نامه در سال 1994 مورد توافق عمومی قرار گرفت و سازمان تجارت جهانی (WTO) روند نظارتی و اجرایی آن را عهده دار است.

الف موافقت نامه تریپس

با تأسیس سازمان جهانی تجارت و در رابطه با حقوق مالکیت فکری ، حداقل استانداردهایی از طریق موافقتنامه تریپس تحمیل گردید. در این موافقتنامه اعضاء تعهدات مهمی در زمینه حق اختراع به عهده دارند. نظر به اینکه ارتقای فناوری، انتقال و ترویج فناوری به عنوان مبانی موافقتنامه تریپس در ماده 7 آن ، پذیرفته شده است، می توان گفت که موافقتنامه تریپس درصدد برقراری موازنه میان حقوق دارندگان حق انحصاری اختراع و منافع مصرف کنندگان می باشد.

تریپس بر مبنای رفاه اجتماعی و اقتصادی، محدودیت هایی بر منافع مخترعان تحمیل می نماید. در دسترس بودن دارو یکی از منافع اجتماعی است که سبب برقراری این موازنه در موافقتنامه تریپس می شود.)حبیبا، 1383 : 45 ( ماده 8 موافقتنامه در این زمینه مقرر می کند : ممکن است به منظور انجام اقدامات ضروری برای حمایت از تغذیه و سلامت عمومی و ارتقاء منافع عمومی در راستای اهمیت دادن به توسعه فنی ، اجتماعی و اقتصادی ، اقدام به وضع یا اصلاح قوانین و مقررات خود نمایند که در اینصورت اقدامات مذکور باید مطابق با مفاد این موافقتنامه باشد .اقدامات مقتضی بر طبق این موافقتنامه ممکن است مستلزم جلوگیری از تعرض به حقوق مالکیت فکری توسط دارندگان حقوق یا اجرای رویه هایی باشد که به طور نامعقول مانع تجارت است یا معارض با انتقال بین المللی فناوری باشد. به این ترتیب تفسیر موافقتنامه تریپس منافع سلامت عمومی را مورد توجه قرار می دهد.

عمده ترین تعهد موافقتنامه تریپس در رابطه با حق اختراع در ماده 27 بیان شده است که دولت های عضو را متعهد می کند که در صورت وجود شرایط برخورداری از حق اختراع بر طبق موافقتنامه تریپس، دسترسی به این حق را تسهیل نمایند. موافقتنامه تریپس نیز همانند حقوق داخلی کشورها، شرایطی را در خصوص حق انحصاری اختراع تعیین می کند: 1. ابتکار و نوآوری 2. اقدامات مبتکرانه 3. دارای کاربرد صنعتی 4 . آشکارسازی. با رعایت مقررات بندهای 2 و 3 ، حق ثبت برای هرگونه اختراعی، اعم از فرآورده یا فرآیند، در تمام رشته های فنآوری وجود دارد، مشروط بر اینکه این اختراعات، جدید و متضمن گام ابتکاری بوده و دارای کاربرد صنعتی باشند.

با رعایت بند 4 ماده 65 ، بند 8 ماده 70 و بند 3 این ماده، حق اختراع بدون هیچگونه تبعیض از لحاظ محل اختراع، رشته فناوری مرتبط با آن و صرفنظرازاینکه فرآورده ها وارداتی است یا به طور محلی تولید شده اند، باید اعمال گردد . اعضاء می توانند از اختراعات قابل ثبت، اختراعاتی را مستثنی سازند که ممانعت از استفاده تجاری از آن ها در قلمرویشان برای حفظ نظم عمومی یا اخلاق، از جمله حفظ حیات یا بهداشت انسان، حیوان یا گیاه یا برای اجتناب از لطمه جدی به محیط زیست ضرورت دارد، مشروط بر اینکه چنین استثناءهایی صرفاً به خاطر این نباشد که قانونشان چنین استفاده ای را منع کرده است . اعضای سازمان جهانی تجارت متعهد هستند که برای تمام اختراعات ، حق اختراع را به رسمیت بشناسند خصوصاً در رابطه با فراورده ها و فرآیندهای دارویی این امر از اهمیت زیادی برخوردار است. هیچ یک از استثناءهای مقرر در موافقتنامه به اعضای اجازه نمی دهد که داروها یا داروهای اساسی را مشمول حق اختراع قرار ندهند ، در صورتی که طبق مقررات مسأله امنیت ملی ، یک استثناء محسوب می گردد.

از آنجایی که اعضای در تدوین حقوق اختراعات از قدری آزادی عمل برخوردارند ، خصوصاً با وجود معدود قید و شرط هایی برای شناسایی حق اختراع ، موافقتنامه تریپس دولت های عضو را متعهد می کند که اختراعات دارویی را با اعطای حقوق معینی به آنها به رسمیت بشناسند. موافقتنامه تریپس همچنین دوره های موقتی را پیش بینی می کند . در سال 2005مهمترین این دوره ها در زمینه داروها منقضی شد که کشورهای در حال توسعه )به جزء کشورهای توسعه نیافته ( نظیر هند و برزیل را به اعطای حق اختراع به داروها ملزم می کند. اکنون همه اعضای دارای قدرت تولید دارو ، حق اختراع را به رسمیت شناخته اند، به این ترتیب مخترعان می توانند به نحو مؤثری تا انقضای زمان اختصاصی حق اختراع از تولید عمومی در سطح جهان جلوگیری نمایند و این در حالی است که این سؤال مطرح است که آیا حق اختراع در کشور های در حال توسعه با استانداردهای حقوق بشری با وجود مبرم به اجرای آنها سازگار می باشد یا خیر؟

در گذشته اغلب کشورهای در حال توسعه و برخی کشورهای توسعه یافته ، حق اختراع را بر تولیدات دارویی اعمال نمی کردند. اما در نتیجه افزایش فشار آمریکا و جوامع اروپایی برای اعمال حق اختراع در داروسازی ، موافقتنامه تریپس در سال 1994 ، به عنوان بخشی از اسناد سازمان تجارت جهانی در مراکش به تصویب رسید که همه دولت های عضو سازمان را متعهد نمود ، پس از یک دوره موقتی ، حداقل استانداردی در حمایت از اختراع به تصویب برسانند.از این رو موافقتنامه تریپس، عامل دیگر ارتباط میان اختراعات دارویی و حقوق بشر است . اکنون همه اعضای دارای قدرت تولید دارو ، حق اختراع را به رسمیت شناخته اند، به این ترتیب مخترعان می توانند به نحو مؤثری تا انقضای زمان اختصاصی حق اختراع از تولید عمومی در سطح جهان جلوگیری نمایند و این در حالی است که این سؤال مطرح است که آیا حقوق اختراعات در کشور های در حال توسعه با استانداردهای حقوق بشری با وجود مبرم به اجرای آنها سازگار می باشد یا خیر (حبیبا، 1383 ::55)

ب قانون ثبت اختراعات ، طرحهای صنعتی و علائم تجاری مصوب

مطابق نص این قانون اختراع نتیجه فکر فرد یا افراد است که برای اولین بار فرآیند یا فرآورده ای خاص را ارائه می کند و مشکلی را دریک حرفه ، فن ، فناوری ، صنعت و مانند آنها حل می نماید. این قانون بیان می دارد اختراعی قابل ثبت است که حاوی ابتکار جدید و دارای کاربرد صنعتی باشد. ابتکار جدید عبارت است: از آنچه که در فن یا صنعت قبلی وجود نداشته و برای دارنده مهارت عادی در فن مذکور معلوم و آشکار نباشد و از نظر صنعتی ، اختراعی کاربردی محسوب می شود که در رشته ای از صنعت قابل ساخت یا استفاده باشد. مراد از صنعت ، معنای گسترده آن است و شامل مواردی نظیر صنایع دستی ، کشاورزی ، ماهیگیری و خدمات نیز می شود . موارد زیر از حیطه حمایت از اختراع خارج است : کشفیات ، نظریه های علمی ، روشهای ریاضی و آثار هنری.

طرحها و قواعد یا روشهای انجام کار تجاری و سایر فعالیتهای ذهنی و اجتماعی . روشهای تشخیص و معالجه بیماریهای انسان یا حیوان . این بند شامل فرآورده های منطبق با تعریف اختراع و مورد استفاده در روشهای مزبور نمی شود. منابع ژنتیک و اجزاء ژنتیک تشکیل دهنده آنها و همچنین فرآیندهای بیولوژیک تولید آنها. آنچه قبلاً در فنون و صنایع پیش بینی شده باشد.

ج معاهدات حقوق بشری

در چند سند و معاهده حقوق بشری به ضرورت حق بهره مندی از سلامتی اشاره شده و حق دسترسی به دارو نیز تحت عنوان این حق، مورد اشاره و استنباط قرار گرفته است.از مهم ترین این اسناد می توان به بند الف ماده 55 منشور ملل متحد ، اساسنامه سازمان بهداشت جهانی و گزارش های این سازمان در مورد راهبرد جهانی سلامتی برای همه ، اشاره کرد. همچنین میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در بند 1 ماده 12 خود بنحو صریح بر حق بر سلامتی این سند تأکید می‏دارد. ذکر این حق در معاهدات، نشانگر اهمیت بالای موضوع است. تا بدان جا که می توان حق بر سلامتی را به عنوان یک اصل کلی حقوق بین الملل دانست که ریشه در فطرت آدمی و عرف دارد.